Rozkwit miast idealnych przypadł na okres renesansu. Jednak przykładów zrealizowanych jest niewiele, ponieważ zarówno we Włoszech, jak i Niemczech wielkie miasta były przede wszystkim skoncentrowane na przeprowadzeniu reformy wewnętrznej miast. Same projekty przedstawiały założenia wspaniałych uporządkowanych aglomeracji, gdzie funkcjonalność była wyniesiona do rangi piękna.
Ważne było także aby:
- miasto było przestronne, zgeometryzowane, powinno posiadać liczne place, tunele i kanały;
- dlatego powinno leżeć nad rzeką, która zapewniała swobodny transport i była źródłem utrzymania przez mieszkańców higieny;
-miasto powinno składać się z kilku poziomów i tu wymienić można podział ze względu na status społeczny: poziom niższy służy do wszelkiego rodzaju działalności handlowej, magazynowej oraz poziom wyższy pełniący funkcje estetyczno-społecznną dla pieszych, dla szlachty i mieszczaństwa aby mogli się bez przeszkód poruszać po mieście;
- także szerokość ulic, była dokładnie określona i powinna wynosić co najmniej połowę wysokości przyległych pałaców.
Nie trudno w tych założeniach miast idealnych, doszukać się idei zaczerpniętych z dziesięciu ksiąg Witruwiusza „O architekturze”.
Do najsłynniejszych pomysłów miasta idealnego, należy koncept Leonarda Da Vinci z wielopoziomowymi ulicami i kanalizację.
Niestety projekt został dopiero podchwycony i rozwinięty w XIXi XX wieku.
Strona tytułowa Utopii Morusa (drzeworyt z 1518 r.)/fot. Wikipedia Freudenstadt jako idealne miasto w Mühle /fot. Wikipedia
Palmanova jako idealne miasto w formie gwiazdy/fot. Wikipedia
Gwałtowna zmiana nastąpiła w epoce baroku, gdzie despotyczni władcy wręcz pożądali
i mocno wspierali budowę miast idealnych. Tak więc to co zrodziło się w dalekosiężnych planach w renesansie, zrealizowano w baroku według konceptów:
- miasto jako racjonalnie przemyślana, funkcjonalna, jednolita całość;
- miasto jako rezydencja, garnizon, obiekt prestiżowy;
- odciążenie miast, w których gwałtowny przyrost ludności okazał się szybszy niż możliwość rozbudowy umocnień;
- regularność zgodna z ideami Witruwiusza.
Jednym ze zrealizowanych projektów, który zachował się do dzisiaj jest wzniesiony przez Jana Zamoyskiego w 1580 roku miasta- twierdzy, Zamość. We wsi Skokówka w rozwidleniu rzek Wieprzec (obecnie Topornica) i Kalinowicy (obecnie Łabuńka), prawego dopływu Wieprza.
Autorem projektu był Bernardo Moreno, który zdecydował o tej lokalizacji Zamościa. Dzięki temu miasto leżało na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych: jeden biegł od Lublina do Lwowa, a drugi z Rusi przez Sandomierz do Krakowa. Stworzyło to również dogodne warunki do obrony, gdyż dzięki spiętrzeniu wód Topornicy i Łabuńki utworzono zalew zabezpieczający miasto od południowego zachodu, poza tym rzeki umożliwiały napełnienie fos okalających mury od północnego wschodu.
W akcie lokacyjnym wydanym 3 kwietnia 1580 roku w Jarosławcu nowe miasto nazwano „Zamoście nad Wieprzcem”. Miało ono stanowić centrum administracyjne utworzonej w 1589 roku ordynacji zamojskiej, a także pełnić rolę dużego ośrodka rzemieślniczo-handlowego oraz okazałej rezydencji magnackiej.
Same prace fortyfikacyjne rozpoczęto od zmierzenia długości obwodu miasta, który na początku XVII w. liczył 2,5 km. Następnie rozpoczęto kopanie fos, a z wydobytej ziemi usypano wały kurtyn i bastionów. Fosy miały szerokość kilkunastu metrów i głębokość od 6 do 7 m[2].
Już w 1579 roku, jeszcze przed lokacją miasta, postawiono zamek (pozbawiony jeszcze walorów obronnych, faktycznie stanowił rezydencję pałacową. Kolejno powstawały elementy systemu obronnego: arsenał w 1582 roku, Bramę Lubelską przed 1588 roku , Bramę Lwowską w 1599 roku i Szczebrzeską, którą zaprojektował, po śmierci Moranda Błażej Gocman i ukończoną w 1603 roku. Jednak całość fortyfikacji zakończył w1618 roku wybitny artylerzysta i fortyfikator wenecki Andrea dell’Aqua. Pomagali mu w tym Jan Wolff i Jan Jaroszowic. Wówczas to twierdza uzyskała ostateczny kształt siedmioboku z siedmioma bastionami (z których pozostał do dzisiaj tylko bastion VII) na narożach, oddalonymi od siebie o około 200 m, gdyż taki był zasięg ówczesnej artylerii.
Twierdza Zamość, bo taki plan oraz funkcję spełniała, to fortyfikacje otaczające miasto zbudowane w latach 1579–1618 na zlecenie Jana Zamoyskiego. Wielokrotnie przebudowywane, w tym najbardziej kompleksowo w latach 20. XIX w. Jest to jedna z największych twierdz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W swojej historii przeszła pięć oblężeń: 1. 1648 - obrona przed wojskami kozacko-tatarskimi w czasie powstania Chmielnickiego. 2. 1656 -oblężenie szwedzkie 3. 1809 - oblężenie wojsk Księstwa Warszawskiego, mające na celu odbicie Zamościa z rąk austriackich 4. 1813- najdłuższe rosyjskie oblężenie, trwające aż 10 miesięcy 5. 1831- po raz ostatni, Zamość bronił się w czasie powstania listopadowego, kiedy to jako ostatni punkt oporu w ogóle w swej historii uległ Rosjanom. Zaś szturmem Forteca została zdobyta tylko raz, i to przez wojska polskie, w 1809 roku. Zlikwidowana została w 1866 roku.
Bibliografia:
W. Koch, Style architektury, 1996
www.pl.wikipedia.org
